نظارت مردم بر دولتمردان و کارگزاران از نگاه قرآن

یکی از وظایف و نیز حقوق امت در نظام اسلامی، حق نظارت است که در قالب وظیفه امر به معروف و نهی از منکر انجام می‌شود. امت اسلام همان طوری که موظف است در یک جامعه اسلامی، بر پایه ولایت متقابل مومنان، یکدیگر را امر به معروف و نهی از منکر کنند، موظف هستند بر عملکرد رهبران و کارگزاران سیاسی نظام نظارت داشته باشند و در صورت دیدن خلافی چون ‌ترک معروف یا عمل به منکری، در قالب نصیحت مصداقی، آنان را از منکر بازدارند و به معروف فرمان دهند. البته در حقوق و وظایف امام نیز بیان می‌شود که مهم‌ترین وظیفه و مسئولیت امام و نظام سیاسی ولایی بر اساس آیاتی چون آیه 41 سوره حج و از مهم‌ترین وظایف حکومت و حاکمیت اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر است. خداوند می‌فرماید: همان كسانى كه چون در زمين به آنان توانايى دهيم، نماز برپا مى دارند، و زكات مى‏ دهند، و به معروف و كارهاى پسنديده وامى دارند، و از منکرات و كارهاى ناپسند باز مى‌دارند، و فرجام همه كارها از آن خدا است.
بر اساس آموزه‌های قرآن، نظام اسلامی و رهبران آن از حق برپایی نماز جماعت و جمعه، گرفتن زکات و دادن آن به مستحقان و امر به معروف و نهی از منکر برخوردارند، بلکه موظف هستند بستری را فراهم آورند که قوانین و احکام شریعت اسلامی در جامعه اجرا شده و هنجارها و ارزش‌های اسلامی جایگزین هنجارها و ارزش‌های ضد اسلامی‌شود؛ نه اینکه تنها ضامن دنیا و اقتصاد و آرامش و امنیت و آسایش دنیوی مردم باشند که این از وظایف ابتدایی نظام‌های سیاسی از جمله نظام اسلامی است. پس نظام سیاسی ولایی، ضامن دنیا و آخرت مردم است و باید سیاست‌ها و برنامه‌هایش به‌گونه‌ای باشد که تضمین‌کننده سعادت دنیا و آخرت مردم باشد.
امام حسین(ع) یکی از اهداف مهم قیام خود را انجام امر به معروف و نهی از منکر دانسته است تا این واجب فراموش‌شده احیا شود. در ایام سوگ آن حضرت در مقاله حاضر به بررسی اهمیت و جایگاه این فریضه متعالی الهی و آثار آن در فرد و جامعه پرداخته‌ایم و درباره نقش مردم در نظارت بر عملکرد کارگزاران حکومتی سخن گفته‌ایم.

آثار عمل به فریضه
از نظر قرآن نظام سیاسی ولایی و جامعه اسلامی باید به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وظایف خویش، به مسئله امر به معروف و نهی از منکر و نظارت همیشگی بر عملکرد یکدیگر بپردازند و ولایت متقابل میان امت و امام را اعمال کنند. اگر این وظیفه و فریضه الهی بدرستی در جامعه اسلامی اعمال شود، برکاتی برای دنیا و آخرت امت اسلام خواهد داشت که به برخی از آنها در این جا‌ اشاره می‌شود:
1- امت صالح مصلح: از مهم‌ترین ویژگی‌های امت اسلام، صالح و مصلح‌بودن است. این امت نه تنها صالح است، بلکه نسبت به بازسازی و اصلاح امور اهتمام می‌ورزد. یکی از مهم‌ترین راه‌های دستیابی به چنین ویژگی توجه امت در همه مراتب سیاسی و اجتماعی به مسئله امر به معروف و نهی از منکر است؛ زیرا در این چارچوب است که می‌توان موارد و مصادیق فساد و منکر را درک کرد و به اصلاح آن پرداخت و جامعه‌ای صالح و مصلح داشت. خداوند می‌فرماید: به خدا و روز قيامت ايمان دارند؛ و به كار پسنديده فرمان مى‏ دهند؛ و از كار ناپسند باز مى دارند؛ و در كارهاى نيك شتاب مى كنند؛ و آنان از شايستگان هستند. (آل‌عمران، آیه ۱۱۴)
2- ایمان واقعی: ایمان واقعی در عملکرد آدمی‌خودنمایی می‌کند؛ زیرا بسیاری از مردم سخندان بسیار خوب و ماهری هستند؛ ولی آنچه می‌گویند با آنچه می‌کنند، تفاوت بسیار دارد. منافقان از جمله کسانی هستند که کاتولیک‌تر از پاپ و پایبند‌تر از پیامبر(ص) در سخن هستند؛ اما هیچ ارتباطی میان قول و اعتقادشان با عمل و فعلشان نیست. این‌گونه است که اندیشه از کردارشان، ذهن از قلب و جزم از عزمشان جدا است. به امری ممکن است جزم قطعی داشته باشند؛ ولی در مقام عزم وارد نمی‌شوند؛ چون قلبشان آن جزم را انکار می‌کند. (نمل، آیه 14) اما مومن واقعی جزم و عزمش یکی است؛ و آن را در بازتاب عملی می‌توان دریافت؛ زیرا هر کسی بر اساس شاکله و شخصیت وجودی خودش که‌ترکیبی از عزم و جزم است، عمل و رفتار می‌کند. (اسراء، آیه 84) بر این اساس، مومن واقعی نه تنها به معروف می‌پردازد و از منکر‌گریزان است، بلکه این گرایش و‌گریزش را برای دیگران نیز می‌خواهد و بدان فرمان می‌دهد.(عصر، آیات 1 تا 4؛ توبه، آیه 112)
3- نصرت الهی: یکی از مهم‌ترین ابزارها و وسایل بهره‌مندی از امدادهای الهی و برخورداری از نصرت خداوند که موجب پیروزی جامعه و امت در برابر دشمنان درونی و بیرونی می‌شود، عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. خداوند در آیات 40 و 41 سوره حج به این نکته توجه می‌دهد. در آیه 40 می‌فرماید: هر آینه هر کسی خدا را یاری رساند، خداوند او را یاری می‌رساند. در آیه 41 توضیح می‌دهد این یاری به‌ویژه در زمانی که حکومت و حاکمیت در اختیار ایشان است، در قالب اقامه نماز و پرداخت زکات و امر به معروف و نهی از منکر است. پس کسانی که به این فریضه در زمان حاکمیت اسلام عمل می‌کنند، از نصرت الهی برخوردار خواهند بود.
4- برتری و بهتری: معیار برتری امت و جامعه‌ای از دیگر امت‌ها و جوامع، عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. خداوند بصراحت در این‌باره می‌فرماید: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّهًٍْ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللهِ؛ شما بهترين امتى هستيد كه براى مردم پديدار شده‏ ايد، به كار پسنديده فرمان مى‏ دهيد و از كار ناپسند بازمى داريد و به خدا ايمان داريد.(آل‌عمران، آیه 110) اگر جامعه اسلامی بخواهد به‌عنوان یک جامعه برتر و بهتر در میان جوامع بشری مطرح باشد، برتری در اقتصاد نیست، بلکه برتری در اخلاق و معنویت و هنجارهای انسانی به‌ویژه امور اخلاقی و معروف است؛ در این صورت به‌طور طبیعی به سبب هنجارها و ارزش‌هایی چون عدالت، راستگویی، امانتداری، اعتماد عمومی، وفاداری و مانند آنها، جامعه از نظر آرامش و آسایش به جایی می‌رسد که همگان از آن برخوردار بوده و اقتصاد و امنیت فراگیر در جامعه برقرار می‌شود. پس راه رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی فراگیر آن است که این اصول در جامعه برقرار شود؛ وگرنه در اقتصاد سرمایه‌داری که ثروت و قدرت در دست یک گروه از طبقات اجتماعی باشد و دیگران محروم از حقوق ابتدایی، چنین اقتصاد و رشد اقتصادی با شکاف‌های بسیار طبقاتی هیچ‌گاه موجب آرامش و آسایش عمومی نمی‌شود و آن توسعه‌ای است که محرومان در زیر چرخ‌های آن خرد و نابود و تباه می‌شوند؛ و جامعه به سعادت واقعی دست نمی‌یابد.
5- خیر و خوبی: امت اسلام زمانی به خیر و خوشی و خوبی می‌رسد که به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند و رهبران و کارگزاران آن در مسیری قرار گیرند که خداوند در قرآن به‌عنوان وظیفه و مسئولیت نظام اسلامی برای آنان تعریف کرده است. خداوند در قرآن، به‌صراحت خیر و خوبی امت را در عمل به انجام فریضه دانسته و می‌فرماید: در بسيارى از رازگوييهاى ايشان خيرى نيست، مگر كسى كه بدين وسيله به صدقه يا كار پسنديده يا اصلاح و سازشى ميان مردم فرمان دهد؛ و هر كس براى طلب خشنودى خدا چنين كند، بزودى او را پاداش بزرگى خواهيم داد. (نساء، آیه 114) از نظر قرآن، خیر در آن است که امت به اموری بپردازد که در آن خیر است و از مهم‌ترین خیرها، برای جامعه، کمک‌های مالی به نیازمندان، انجام معروف و امر به آن و حل اختلافات میان مردمان است. حال این مردم مسلمان باشند یا کافر؛ زیرا مراد از ناس همان توده مردم است که ممکن است مسلمان و غیرمسلمان باشند.
6- رحمت الهی: برای بهره‌مندی از رحمت الهی باید امت اسلام، به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند. جامعه‌ای که تحت رحمت الهی قرار گیرد با یکدیگر خوب خواهند بود و تنش و چالش‌های اجتماعی از میان می‌رود و مهر و محبت جایگزین خشونت و درگیری می‌شود. خداوند می‌فرماید: و مردان و زنان با ايمان دوستان يكديگرند كه به كارهاى پسنديده وا مى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و نماز را بر پا مى كنند و زكات مى‏ دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مى ‏برند، آنانند كه خدا همانا ایشان را مشمول رحمت خویش قرار می‌دهد كه خدا توانا و حكيم است. (توبه، آیات ۷۱)
7- رستگاری و موفقیت: هر جامعه‌ای که به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند، به رستگاری و فلاح در دنیا و آخرت می‌رسد و موفقیت و پیروزی را برای خود رقم می‌زند. خداوند در آیه 114 سوره آل‌عمران و آیات 111 و 112 سوره توبه به این تأثیر مهم فریضه در سعادتمندی انسان‌ اشاره کرده است. این بدان معناست که جامعه و امتی که در انجام فریضه کوتاهی و سستی کنند یا بدان وقعی ننهند، از سعادت و رستگاری محروم خواهند بود و خسران ابدی را برای خود رقم می‌زنند.
8- مانع اختلاف: از مهم‌ترین مشکلات نظام‌های سیاسی و اجتماعی، تفرقه و اختلافی است که در سطوح مختلف جامعه ایجاد می‌شود؛ گاه این اختلاف میان امت و گاه میان امت و امام ایجاد می‌شود. جامعه‌ای که به فریضه عمل نکند، دچار هر دو نوع اختلاف و تفرقه خواهد شد و تنها راه جلوگیری و نیز درمان عمل به این فریضه الهی است. به سخن دیگر، اگر جامعه به فریضه عمل کند، هرگز اختلافی میان امت و یا امت و امام پدید نمی‌آید و نظام اسلامی و امت ولایی، در مسیر رشد و بالندگی و سعادت دو سرا گام بر می‌دارند، اما وقتی آن را نادیده بگیرند، این اختلاف در سطوح مختلف جامعه بروز می‌کند؛ زیرا معروف نادیده گرفته شده و منکر بروز و ظهور می‌کند و به دنبال آن فساد به جای صلاح و افساد به جای اصلاح می‌نشیند. خداوند بصراحت در آیات 104 و 105 سوره آل‌عمران عمل به فریضه را مانع جدی در سر راه اختلافات دانسته و امر به معروف را زمينه‌ساز عدم بروز اختلاف بر شمرده است. باید یاد آور شد که جمله در آیه 105 «لاتكونوا‌...» مى‌تواند براى بيان نتيجه آيه ياد‌شده باشد. بر این اساس می‌بایست گفت که نقش فریضه می‌تواند یک نقش بازدارندگی در برابر اختلاف باشد.
9. مانع شکست امت: همان طوری که انجام فریضه مانع بروز اختلاف در جامعه است، همچنین مهمترین مانع در سر راه شکست امت خواهد بود؛ به این معنا که جامعه و امتی که به فریضه عمل می‌کند همواره پیروز و سربلند است و شرایط را به‌گونه‌ای ایجاد می‌کند که هرگز شکستی برای امت رقم نخواهد خورد؛ اما با ترک فریضه شرایط برای شکست فراهم خواهد شد و امتی که به این فریضه عمل نکند دچار اختلاف و شکست خواهد شد.(آل عمران، آیات 110 و 111)
10. برترین‌های جامعه: انجام فریضه امر به معروف به سبب آنکه خیر، برترین عمل و وظیفه اسلامی و جزو احکام دهگانه اسلام است، شخص و گروه عامل به آن را به سطح برترین‌ها در جامعه می‌کشاند. از نظر قرآن، مؤمنان آمر به معروف، بهترين گروه اجتماعى در هر امتی هستند.(آل عمران، آیه 110)
11. امت هدفمند و روشمند: آمران به معروف، در میان خود امت اسلام نیز گروهی متحد با ویژگی‌های خاص هستند و باید آنان را امت امت دانست که در روش و هدف متحدتر و استوارتر از دیگران هستند. از همین‌رو در آیات 104 و 110 سوره آل عمران از آنان به «امت» تعبیر می‌شود که اتحاد قوی و مستحکم آنان را در روش و هدف بیان می‌کند. به سخن دیگر، از اينکه در این آیات از آمران به معروف به «امّت» تعبير شده و امّت به معناى گروه متّحد است، (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب) می‌توان این برداشت را داشت که آنان در میان امت، خود امتی یکپارچه و متحد هستند که ویژگی خاصی به آنان می‌بخشد.
12. رهایی از نفاق: امتی که به فریضه امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازند، از نفاق و آثار آن رها می‌شوند. با مقایسه دو آیه 67 و 71 سوره توبه می‌توان به این امر رسید؛ زیرا در یک آیه بیان می‌کند مومنان به معروف امر و از منکر نهی می‌کنند؛ در حالی که منافقان نه تنها خود اهل منکر هستند، بلکه از معروف باز داشته و به منکر دعوت می‌کنند. بنابراین، اگر کسی بخواهد از نفاق رهایی یابد، باید آمر به معروف و ناهی از منکر باشد.
13. حافظ دین و ایمان: انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر، حافظ دین و ایمان شخص است و اگر کسی بخواهد دین و ایمان و اعتقاد خویش را حفظ کند باید به این فریضه عمل کند. خداوند در آیه 110 سوره آل عمران با تقدّم امر به معروف بر ايمان، اهمّيّت ويژه آن را در حفظ اعتقاد و ایمان بیان کرده است.
وجوب عینی یا کفایی فریضه
از نظر قرآن، حکم شرعی امر به معروف و نهی از منکر، واجب عینی است. به این معنا که بر امت اسلام است تا مردم را به معروف فرمان دهند و از منکر بازدارند؛ چنانکه خودشان اهل معروف و تارک منکر هستند، نسبت به دیگران نیز مسئولیت دارند. به سخن دیگر، راه رهایی از خسران ابدی تنها در پارسایی و زهدورزی شخصی نیست و کسی نمی‌تواند با اعتزال و رهبانیت و گوشه‌گیری، خود را سعادتمند و رها از خسران ابدی بداند، بلکه تنها کسانی از خسران ابدی رها خواهند شد که خود و دیگران را در مسیر حق و عدالت قرار دهند و دست کم خود مومن و صالح باشند و دیگران را به حق و صبر توصیه کنند.(عصر، آیات 1 تا 4)
خداوند در آیه 104 سوره آل عمران می‌فرماید:و بايد از ميان شما گروهى مردم را به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند.
برخی از مفسران بر اساس مفاد این آیه، فریضه امر به معروف و نهی از منکر را از واجبات كفايى بر امّت اسلام دانسته است؛ زیرا طبق نظر بيشتر مفسّران، «من» در «منكم» تبعيضيّه است(مجمع‌البيان، ذيل‌آيه) و روايتى از امام صادق (ع)آن را تأييد مى‌كند. (كافى، ج 5، ص 59، ح 16)
این بدان معنا خواهد بود که اگر کسانی به این فریضه قیام کنند، با قیام آنان، مسئولیت از دیگران سلب می‌شود؛ اما برخی دیگر از مفسّران، «من» در «منكم» را بيانيّه دانسته و وجوب عينى را از آيه فهميده‌اند. (مجمع‌البيان، ذيل‌آيه) بر این اساس، امر به معروف از واجبات عينى و همگانى بر امّت اسلام خواهد بود و هر کسی باید به این وظیفه عمل کند.
با نگاهی به آیات قرآن می‌توان به این جمع‌بندی رسید که اگر با قیام عده‌ای وظیفه ابلاغ و جلوی منکری گرفته شود، دیگر نیازی به دیگران نیست؛ اما گاه لازم است همگان ورود کنند و تنها به قیام عده‌ای کفایت نکنند؛ زیرا اگر به منکر همچنان از سوی کس یا کسانی بویژه در ابعاد اجتماعی و فراگیر عمل می‌شود و به عنوان پدیده‌ای نابهنجار باقی و برقرار است، باید انکار همگانی در قالب نهی از منکر صورت گیرد تا این پدیده حذف و از میان برود. در پدیده‌های اجتماعی نابهنجار نمی‌توان به قیام عده‌ای بسنده کرد، بویژه اگر تاثیری نداشته باشد و منکر از سوی کس یا کسانی به شکل یک پدیده اجتماعی عمل می‌شود. در این موارد باید همگان وارد شوند تا پدیده از جامعه حذف شود. با نگاهی به آیات 164 تا 166 سوره اعراف به این نتیجه می‌توان رسید که ساکتین، به عنوان هم‌کیشان منکرات شناخته و مجازات خواهند شد و نمی‌توان تنها به قیام عده‌ای در بسیاری از موارد اکتفا کرد. تاکید بر واجب کفایی بودن این فریضه گاه خود راهزن خواهد شد و در پدیده‌های اجتماعی منکرات باقی مانده و درمان نمی‌شود. بنابراین، کفایت گاه به ورود همگانی است نه گروهی از مومنان. در این صورت اگر همگان ورود نکنند باید منتظر پیامدها و آثار دنیوی و اخروی و خشم الهی باشند.
مسئولیت امت در قبال نظام سیاسی
از نظر قرآن، امت اسلام در برابر نظام سیاسی مسئول است تا به این وظیفه (امر به معروف)عمل کند. همان گونه که بر حاکمان است با استفاده از تمکن و قدرت خویش معروف را در جامعه ایجاد و از منکرات بازدارند، همچنین بر امت است تا در صورت مخالفت نظام سیاسی و کارگزاران آن با اجرا و انجام معروف یا گرایش به منکرات، بر اساس فریضه، آنان را امر و نهی کنند.
البته در این میان برخی از افراد امت به سبب جایگاه علمی و اجتماعی دارای وظیفه سنگین‌تری نسبت به عموم مردم هستند. از نظر قرآن، عالمانی که به احکام اسلام و معروف و منکر آشنایی کامل دارند، موظف هستند تا پیشگام در این امور باشند و به وظیفه امر و نهی عمل کنند.(بقره، آیه 44؛ ال عمران، آیات 113 و 114)
در جامعه گروه‌هایی از امت که داناتر و تواناتر هستند باید تشکلاتی را برای انجام این فریضه ایجاد کنند و به شکل امت متحد و گروه سازمان یافته وارد عمل شوند.(آل عمران، آیه 104)
مومنان جامعه همان‌گونه که از ولایت متقابل نسبت به یکدیگر در فریضه امر به معروف و نهی از منکر برخوردارند ، همچنین از ولایتی نسبت به اولیای امور و کارگزاران جامعه برخوردارند؛ زیرا منصب سیاسی و مسئولیت مضاعف نه تنها آنان را از تحت عموم آیه خارج نمی‌کند و آنان نیز تحت ولایت همگانی مردم باقی هستند، بلکه باید گفت که مسئولیت مضاعف موجب می‌شود که نظارت بر ایشان نیز مضاعف و دوچندان شود و رفتار و گفتار آنان مورد سنجش و داوری بر اساس موازین شرعی قرار گیرد و در صورت تخطی گوشزد و امر به معروف و نهی از منکر شوند.(توبه، آیات 71 و 112)
از نظر قرآن، برای تحقق و انجام فریضه باید عزم را در این امور بسیار محکم و استوار کرد و نمی‌توان بدون عزم جدی و استوار کار را پیش برد. از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر از ارزش‌های والای اجتماعی در دین اسلام است، همت جدی و عزم استوار باید در دستور کار همگانی باشد و در این امر کوتاهی و سستی صورت نگیرد و وسط کار مسئله رها نشود.
پس اگر انجام این امور (امر به معروف) در کارهای فردی سخت و نیازمند عزم است، به طور طبیعی در کارهای اجتماعی و سیاسی و علیه قدرتمندان ستمگر سخت‌تر و دشوارتر و نیازمند صبر بر مصیبت و فشاری است که از سوی آنان وارد می‌شود؛ چنانکه امام حسین(ع) چنین صبر کرد و جان بر کف نهاد و شهادت و اسارت را برای خود و خویشان و پیروان خرید. این رویه همواره بوده و آمران معروف و ناهیان منکر به شهادت می‌رسیدند.(آل عمران، آیه 21) بنابراین صبر در این امور و عزم جدی داشتن لازمه آن است؛ چرا که انجام فریضه همواره با مشکلات و سختی‌ها و فشارها و مصیبت‌ها است.(همان؛ لقمان، آیه 17)
از نظر قرآن، همان طوری که فریضه بر امام، واجب است و حتی پیامبر(ص) موظف است بر اساس معروف امر کند(اعراف، آیه 199) همچنین امر به معروف، از مهمترين وظايف مؤمنان و بارزترين ويژگى جامعه اسلامى بویژه در قبال کارگزاران نظام سیاسی است.(آل عمران، آیات 104 و 110)
این فریضه مقطعی نیست بلکه همیشگی (همان؛ توبه، آیه 71؛ حج، آیه 41) و وظیفه مشترک میان مرد و زن است و تفاوتی در آن میان جنس‌ها نیست.(توبه، آیه 71) پس اگر در جهاد، زن از انجام واجب معاف است؛ در انجام این فریضه اجتماعی معاف نیست و باید همانند مردان قیام به وظیفه کند.(همان) هر چند که وقتی مردی قیام کرده بر زن واجب نیست؛ زیرا با تقدم مردان اولویت قیام بر گردن آنان است.(همان)

نظارت مردم بر دولتمردان و کارگزاران از نگاه قرآن

نسبیت گرایی فرهنگی

ایدئولوژی سیاسی چیست؟

۱۰ پرسش بی‌پاسخ از دکتر ظریف

مجید رضائیان: محدوديت‌های رسانه‌ای برداشته نشود راه‌ حل معقول و منطقی برای سيستم نخواهد بود