چگونه رقابت‌های ژئوپلیتیکی، آیندۀ اقتصادی ایران را تغییر می‌دهد؟

ایصال نیوز - آیا تابه‌حال به این مسئله فکر کرده‌اید که چگونه رقابت‌های ژئوپلیتیکی پیچیده بین ابرقدرت‌های جهانی به طور مستقیم بر زندگی روزمرۀ شهروندان عادی در سایر کشورها تأثیر می‌گذارد؟ به ایران نگاه کنید!

اقتصاد ایران که در وانفسای کشمکش‌های سیاسی ایالات متحده و متحدان و دشمنانش گیر افتاده، در طول دهه‌ها قربانی درگیری‌ها و جنگ‌های نیابتی بوده است اما اکنون احساس می‌شود که نسیم تغییر در حال وزیدن است. تحولات سال‌های اخیر مانند خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران، تشدید درگیری ها در سوریه و یمن و نوار غزه و نقش آفرینی بیش از پیش ولیعهد عملگرای عربستان سعودی، به پویایی سیاسی در منطقه دامن زده است. امّا براستی این تغییرات چگونه بر چشم‌انداز اقتصاد ایران تاثیر خواهد گذاشت و برای تجارت و امنیت جهانی چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟

مقالۀ پیش‌رو به بررسی این موضوع می پردازد که چگونه ایران در حال عبور از امواج آشفتۀ ژئوپلیتیکی منطقه به سمت ایجاد یک مسیر اقتصادی جدید رو به جلو است. لطفاً کمربند ایمنی خود را ببندید چرا که در پیش‌رو امواج متلاطم و خروشانی مشاهده می‌شود!

1- نگاهی کلی به اقتصاد ایران

اقتصاد ایران در سال‌های اخیر به دلیل تنش‌های سیاسی جهانی و تحریم‌های اقتصادی با چالش‌های زیادی مواجه شده است؛ اقتصادی که به شدت به صادرات نفت وابسته است و درآمد حاصل از فروش نفت، 80 درصد درآمد خارجی این کشور را تشکیل می دهد، زمانی که قیمت نفت کاهش می‌یابد یا تحریم ها صادرات نفت را محدود می‌کنند، به شدّت آسیب‌پذیر می‌شود.

در سال 2015 میلادی، ایران به توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی دست یافت که بسیاری از تحریم‌های مرتبط در ازای محدود شدن برنامه هسته‌ای لغو شد. این توافق به ایران اجازه داد تا صادرات نفت را دوباره افزایش دهد و به بخشی از دارایی‌های مسدود شده‌اش دسترسی پیدا کند. اقتصاد ایران در نتیجۀ عملیاتی شدن برجام شروع به رشد کرد، تورم کاهش یافت و سرمایه‌گذاران خارجی ایران را گزینۀ جذابی برای سرمایه‌گذاری دیدند.

با این حال، در سال 2018 میلادی، با امضای ترامپ، ایالات متحده از این توافق خارج شد و تحریمهای شدیدی را علیه صادرات نفت، تعاملات بین المللی حوزۀ بانک‌داری و کشتی‌رانی ایران اعمال کرد. در پی شروع موج قوی تحریم علیه کشورمان، صادرات نفت به شدت کاهش یافت، رشد اقتصادی نزولی و تورم سرکش شد. همه گیری کووید-19 در سال 2020 نیز بر مشکلات اقتصادی ایران افزود.

در نظر داشته باشیم که به‌رغم آشفتگی پیش آمده، ایرانِ دارای جمعیت تحصیل کرده و ظرفیت‌های اقتصادی متنوع، دارای نقاط قوت در حوزه‌های کشاورزی، معدن، تولید و گردشگری‌ست و اگر تحریم‌ها برداشته می‌شد، اقتصاد ایران می‌توانست دوباره رونق بگیرد اما تنش‌های ژئوپلیتیکی پی‌درپی، پیش بینی آینده را سخت کرده است.

نیک می‌دانیم که در این گزاره تردید نیست که لغو تحریم ها و گشودن دروازه‌های ایران به‌روی تجارت و سرمایه گذاری جهانی به نفع مردم ایران خواهد بود و ثبات بیشتری را برای منطقه به ارمغان می‌آورد.

با این حال، بی اعتمادی طرفین مذاکرات احیای برجام به یکدیگر و مسائل پیچیده ژئوپلیتیکی موانعی را برای احیای برجام ایجاد کرده است که اگر چه چشم‌انداز اقتصادی ایران به ارادۀ سیاسی رهبران کشورمان برای یافتن راه حل‌های دیپلماتیک بستگی دارد اما نمی‌توان بازی‌های سیاسی طرف آمریکایی را نادیده گرفت.

به طور کلی، به‌رغم اینکه چالش‌های بسیاری باقی مانده است، از آنجایی‌که ایران پتانسیل یک اقتصاد پر جنب و جوش و متنوع را دارد، اگر فرصتی برای مشارکت کامل در بازار جهانی به کشورمان داده شود، حتما به سرعت شکوفا خواهد شد.

2- تاثیر تحریم‌های آمریکا بر اقتصاد ایران

آمریکا دهه هاست که تحریم هایی علیه ایران وضع کرده است، اما در سال 2018، دولت ترامپ پس از خروج از توافق هسته‌ای با ایران، تحریم های شدید جدیدی را اعمال کرد که این تحریم‌ها اقتصاد ایران را با قطع توانایی فروش آزاد و مستقیم نفت در بازارهای جهانی و محدود کردن تجارت خارجی دچار چالش‌های فراوانی کرده است.

به روایتی، هم اکنون، صادرات مستقیم و آزاد نفت ایران به دلیل جنگ اقتصادی علیه کشور و وضع گستردۀ تحریم‌ها بیش از 80 درصد کاهش یافته است و اقتصاد ایران را با بحران‌های متعدد مواجه کرده است زیرا درآمدهای نفتی بخش عظیمی از بودجه ایران را تشکیل می دهد. در پی وقوع این رخداد نامبارک، ریال ایران به قدری تضعیف شده است که نه تنها ضعیف‌ترین پول جهان قلمداد می‌شود بلکه باعث افزایش تورم و کاهش قابل توجه قدرت خرید مردم شده است.

هم اکنون تحریم ها واردات کالا را برای ایران دشوار کرده است زیرا شرکت های خارجی می خواهند از مجازات برای معامله با ایران اجتناب کنند. کمبود دارو و سایر لوازم حیاتی زندگی مردم عادی را تحت الشعاع قرار داده و به رغم اعلام‌های چند بارۀ ایران مبنی بر تمایل به احیای برجام، طرف مقابل به ترفند بازی با مذاکرات روی آورده است.

کشورمان نیز در پی مواجه با بازی مذاکراتی غربی‌ها، در تلاش است تا راه هایی برای دور زدن تحریم ها و تجارت با همسایگان پیدا کند. اما به باور نگارنده تردیدی در این نیست که این تمهیدات صرفاً تسکین محدودی را فراهم می کنند. آنچه که اساسی است و بهترین راهکار به نظر می‌آید، یک توافق جدید است که بتواند تحریم ها را در ازای اعمال برخی محدودیتها در برنامه هسته ای ایران کاهش دهد. این توافق احتمالی به ایران اجازه می دهد تا دوباره نفت را آشکارا در بازارهای جهانی بفروشد و اقتصاد خود را بازسازی و تقویت کند.

البته مذاکره برای یک معامله پیچیده زمان بر خواهد بود و هیچ تضمینی وجود ندارد که ایالات متحده و ایران بتوانند بر اختلافات متعدد خود غلبه کنند بویژه اکنون که نبردی سخت و خونبار در نوار غزه شعله ور شده است؛ اما کاهش تحریم ها به‌رغم تداوم تنش‌های ژئوپلیتیکی معقول‌ترین مسیر برای ایران با هدف بهبود چشم انداز اقتصادی خود به نظر می رسد. ماه های آینده تعیین خواهد کرد که آیا دیپلماسی یا ادامه رویارویی آینده اقتصادی ایران را رقم خواهد زد.

3 - روابط ایران با همسایگانش در خاورمیانه

روابط ایران با همسایگان خاورمیانه ای خود در سال های اخیر به رغم گسترش تعاملات و تقویت اتحادها، درگیر رقابت‌هایی هر چند مختصر شده است. درگیری‌های جاری و رقابت‌های منطقه‌ای منجر به شبکه‌ای پیچیده از اتحادها و رقابت‌ها شده است که تهدیدی برای اقتصاد ایران به شمار می‌رود.

3 – 1 - عربستان سعودی
ایران و عربستان سعودی مدت هاست که با هم اختلاف نظر دارند و هر دو کشور برای اعمال نفوذ بر خاورمیانه رقابت می کنند. عربستان سعودی، متحد نزدیک آمریکا، منتقد برنامه هسته‌ای ایران و مخالف حمایت ایران از گروه های شیعه مانند حزب الله است. ایران نیز به نوبۀ خود، به اقدامات عربستان سعودی در منطقه با دیدۀ تردید می‌نگرد و حساسیت‌هایی را نسبت به پروژه عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل اعلام کرده است. به طور کلی جنگ‌های نیابتی در سوریه و یمن، توسعۀ همکاری اقتصادی ایران و عربستان را در هاله ای از ابهام قرار داده است هر چند که در ماه های اخیر شاهد ترمیم روابط و مدیریت روابط ایران و عربستان در سطح سیاسی هستیم.

3 – 2 - اسرائيل
ایران رژیم صهیونیستی را به عنوان یک دولت قانونی دارای سرزمین به رسمیت نمی شناسد و از گروه های فلسطینی ضداسرائیلی مانند حماس و حزب الله آشکارا حمایت می‌کند. از سوی دیگر نیز اسرائیل برنامۀ هسته‌ای و موشکی ایران را تهدیدی جدی برای حیات خود تلقی کرده است. به نظر می‌رسد با توجه به شعله ور شدن جنگ در نوار غزه، ماه‌های آتی ماه‌های مواجهۀ اطلاعاتی-عملیاتی غیر نیابتی ایران و اسرائیل باشد.

3 – 3 - ترکیه
در حالی که ترکیه و ایران آشکارا با یکدیگر خصومتی ندارند، به نظر می‌رسد برخی منافع آنها با هم تعارض دارد. هر دو از طرف های مخالف در جنگ داخلی سوریه حمایت کرده اند و برای نفوذ در عراق با هم رقابت می‌کنند. با این حال، ترکیه به نفت و گاز طبیعی ایران وابسته است و ایران تجارت با ترکیه را راهی برای دور زدن تحریم‌ها می داند. روابط اقتصادی این دو کشور پیچیده و توأم با دوره هایی از همکاری و رقابت است. به تازگی ترکیه اعلام کرده است که دیوار امنیتی حایل میان مرز مشترک با ایران را تکمیل کرده است که این خود پیامی نه چندان خوشایند دارد!

3 – 4 - کشورهای حاشیۀ خلیج فارس
روابط ایران با کشورهای حاشیۀ خلیج فارس مانند امارات و بحرین به دلیل آنچه که امارات و بحرین دخالت ایران در یمن عنوان می‌کنند و حمایت از گروه های شیعه در وضعیت مدیریت شده است. تجارت ایران همچنان به ویژه با امارات متحده عربی در جریان است چرا که به باور برخی تحلیلگران، همکاری اقتصادی بین ایران و کشورهای خلیج فارس از جمله امارات، منافع مشترک سیاسی نیز از جمله مقابله با نفوذ عربستان و کاهش تنش های منطقه ای به دنبال دارد.

با این حال، نشانه هایی از بی اعتمادی مختصر نیز مشاهده می شود و بهبود روابط مستلزم حسن نیت هر دو طرف است؛ بویژه اینکه امارات هر چند وقت یکبار ادعاهای ناصحیحی را در خصوص تمامیت ارزی ایران اعلام می‌کند.

ایران در حالی با یک نبرد سخت اقتصادی مواجه است که تقویت روابط اقتصادی با کشورهای منطقه نیز با چالش‌هایی مواجه شده است. کاهش درگیری و جنگ قدرت در منطقه به نفع همه طرف ها خواهد بود، اما ضعف اعتماد متقابل و اتحادهای مخالف همچنان موانعی را بر سر راه گذاشته است.

به رغم همۀ این ناملایمات اما با این حال، برخی از نمونه‌های قابل توجه همکاری‌های اقتصادی در منطقه در جریان است و فرصت هایی را برای ایران برای تقویت و تحکیم روابط با همسایگانی مانند ترکیه و شیخ نشین های عربی حاشیۀ خلیج فارس فراهم کرده است. بهبود روابط، حتی به تدریج، می تواند به ثبات اقتصادی ایران در دراز مدت کمک کند.

4 – برجام و آنچه پیش روی برجام است

توافق هسته ای ایران که به طور رسمی به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می شود، تحریم های مرتبط با برنامه صلح آمیز هسته ای ایران را در ازای اعمال محدودیت در برنامه هسته ای لغو کرد یا کاهش داد.

این بیانیه که در سال 2015 توسط ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا امضا شد، هدفش محدودسازی برنامه هسته ای ایران بود، با این حال، در سال 2018 ایالات متحده از توافق تحت دولت ترامپ خارج شد و تحریم های شدیدی را دوباره اعمال کرد.

با روی کار آمدن دولت جدید ایالات متحده در سال 2021، همه نگاه ها به این است که آیا ایالات متحده و ایران می توانند راهی برای بازگشت به میز مذاکره پیدا کنند.. اقتصاد ایران تحت تاثیر تحریم ها قرار گرفته است و مردم ایران از تورم بالا و گرانی کالاها رنج می برند. در عین حال، برنامۀ صلح آمیز هسته ای ایران در پی تعلیق محدودیت های برجام به توسعۀ خود ادامه می دهد. مذاکرات جدید می تواند توافق را احیا کند، به شرطی که ایران در ازای پذیرش برخی محدودیت‌ها، از تحریم‌ها رهایی یابد.

و آنچه به نظر می‌رسد در ادامه اتفاق می افتد؛ در این خصوص چندین سناریو ممکن است عملیاتی شود:

4 – 1 - توافق آمریکا و ایران برای احیای برجام: در صورت احیای برجام، تحریم‌های مرتبط برداشته می‌شوند، اقتصاد ایران بهبود می‌یابد و برنامه هسته‌ای کشورمان بار دیگر محدود می‌شود. می‌دانیم که در حال حاضر و با فواصل زمانی نامنظمی، طرفین در مورد یک توافق جدید، پیدا و پنهان در حال مذاکره هستند. احیای برجام با توجه به فضای سیاسی کنونی در منطقه و جهان بویژه تشدید تنش‌ها در نوار غزه و جنگ فرسایشی در اوکراین، بعید است اما می تواند توافق جامع‌تری در منطقه به نتیجه برسد.

4 – 2 – تشدید روزافزون تنش‌ها و تقابل‌ها: به نظر نگارنده، بدون توافقی که منجر به کاهش یا رفع تحریم ها شود، اقتصاد ایران با تداوم تحریم ها منزوی‌تر خواهد شد البته در مقابل نیز برنامه هسته‌ای کشورمان بدون توجه به محدودیت‌های اعمالی ذیل برجام، پیش خواهد رفت که این دو رخداد، در مجموع خطر درگیری و تقابل جدی‌تر را افزایش می‌دهد که در این صورت ممکن است ایران تصمیم به خروج از پیمان منع گسترش سلاح های هسته‌ای بگیرد، یا آمریکا و اسرائیل ممکن است در مقطعی، عملیات‌های خرابکارانه یا اقدامات نظامی محدود را در دستور کار قرار دهند.

از منظر سیاسی نیز باید در نظر داشته باشیم که به نظر نگارنده، اگر میانه روهای جناح های مختلف در ایران بویژه میانه روهای اصولگرا موفق به حل و فصل مسائل بین المللی از طریق دیپلماسی نشوند، تندروهای مخالف تعامل با غرب پروژۀ تسلط خود بر قدرت را تقویت می‌کنند و تندروهای مخالف نظام نیز شعار نا پختۀ تغییر نظام سیاسی را پر رنگ خواهند کرد. این بلیه‌ها روابط خصمانه را تشدید خواهد کرد.

مسیر روابط ایالات متحده و ایران همچنان پر فراز و نشیب و با چشم اندازی نامعلوم است اما نیاز به اعمال محدودیت بر برنامۀ هسته ای ایران، مقابله با پیامدهی انسانی تحریم‌ها و ارتقای ثبات در خاورمیانه تلاش های دیپلماتیک برای احیای برجام را همچنان ارزشمند جلوه می‌کند حتی اگر پیشرفت اندک دیپلماسی بیشترین دستاورد ممکن باشد که بتوان به آن دست یافت. جهان همچنان از نزدیک در حال تماشا است تا ببیند آیا عمل گرایی غالب خواهد شد یا خیر؟!

5- فرصت‌ها و تهدیدات پیش‌رو در بخش نفت و گاز ایران

بخش نفت و گاز ایران فرصت هایی را برای رشد اقتصادی و همچنین تهدیدات ژئوپلیتیکی در اختیار دارد. در سمت فرصت، ایران در مجموع ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان و ذخایر بزرگ نفت جهان رتبۀ اول جهانی را در اختیار دارد. اگر تحریم ها برداشته شود و سرمایه‌گذاری خارجی رونق بگیرد، ایران می تواند به طور قابل توجهی تولید و فروش نفت و گاز خود را تقویت کند.

5 – 1 - فرصت های ناشی از افزایش تولید
با افزایش تولید نفت و گاز، ایران می تواند درآمد صادراتی بیشتری ایجاد کند و از بلیۀ کسری بودجه رهایی یابد، این مهم می‌تواند به رشد چشمگیر اقتصادی ایران و توسعۀ سیاست‌های اجتماعی کمک کند. ایران همچنین می تواند صادرات گاز به همسایگانی مانند عراق، پاکستان، عمان، کویت و بحرین را از طریق خطوط لوله دنبال کند. این صادرات گاز و پروژه های زیربنایی باعث ایجاد شغل در بخش انرژی ایران می شود.

5 – 2 – تهدیدات پیش رو در بخش نفت و گاز ایران
با این حال، خطرات قابل توجهی نیز در بخش نفت و گاز ایران به دلیل تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه وجود دارد. تاسیسات نفت و گاز ایران می تواند در یک درگیری منطقه‌ای گسترده، مورد هدف قرار گیرد. به عنوان مثال، نفتکش‌ها و خطوط لوله و مراکز پالایشی ایران در برابر حملاتی که می تواند صادرات انرژی ایران را مختل کند، آسیب پذیر هستند.

علاوه بر این، روابط نزدیک ایران با گروه های مقاومت در سراسر منطقۀ غرب آسیا به این معنی است که ایران می تواند به درگیری‌های منطقه‌ای کشیده شود و چنین تحت فشار قرار گیرد، هر چند که ایران بارها اعلام کرده است که گروه های مقاومت اسلامی در منطقه مستقل عمل می‌کنند.

5 – 2 – 1 - پیامدهای ناشی از تشدید تنش‌های منطقه‌ای
درگیری‌های منطقه ای و رقابت‌های ژئوپلیتیکی بخش انرژی ایران را از راه های دیگری نیز بی ثبات می کند. هدف همسایگان قدرتمندی مانند عربستان سعودی محدود کردن نفوذ ایران است و ممکن است سعی کنند مانع معاملات انرژی ایران با سایر کشورها شوند.

همچنین خطر رویارویی نظامی مستقیم بین ایران و رقبای منطقه ای آن وجود دارد که می تواند به زیرساخت های نفت و گاز یا نیروی کار و سرمایۀ انسانی در ایران آسیب برساند.

در حالی که ذخایر عظیم نفت و گاز ایران فرصت های عظیمی را برای توسعۀ کشورمان ارائه می دهد، تنش های ژئوپلیتیکی پیامدهای ناگوار قابل توجهی را به همراه دارد. اگر ایران بتواند این تنش‌های ژئوپلیتیکی را مدیریت کند، بخش انرژی خود را به روی سرمایه‌گذاری خارجی باز کند و تولید نفت و گاز را تقویت خواهد کرد و سود سرشاری به اقتصاد ایران سرریز خواهد شد. با این حال، اگر درگیری‌های منطقه‌ای تشدید شود، بخش انرژی ایران و اقتصاد کشورمان آسیب پذیر هستند.

«آینده اقتصادی ایران به شدت به آینده ژئوپلیتیکی خاورمیانه بستگی دارد.»

6 - آیا ایران می تواند موفق شود و سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی جذب کند؟
اقتصاد ایران پس از سالها مواجهه با تحریم و تنش‌های ژئوپلیتیکی به شدت آسیب دیده است و کارتل‌ها و گروه‌های اقتصادی داخلی در آن تقویت شده‌اند و اگر چه جذب سرمایه خارجی و تقویت تجارت بین المللی برای بهبود اقتصاد کشورمان بسیار مهم است، اما به این سادگی‌ها قابل تحقق نیست. در این میان، تشدید تنش‌های منطقه‌ای، به‌ویژه با عربستان سعودی، روابط اقتصادی ایران را پیچیده‌تر خواهد کرد. حمایت ایران از جریان مقاومت اسلامی منطقه و گروه هایی مانند حزب الله در برابر جنگ‌های نیابتی و خلاء قدرتی که در سراسر خاورمیانه وجود دارد منجر به دست برتر ایران در منطقه شده است که این مهم برای رقبای ایران قابل تحمل نیست. برای حل این چالش، تقویت تعامل‌ با همسایگان می‌تواند به کاهش ریسک سیاسی در منطقه و گشودن بازارهای جدید برای صادرات و واردات کالاها و خدمات کمک کند.

ادعای غربی و ایران هراسانۀ مرتبط با سوابق حقوق بشری ایران و آنچه که از سوی غرب محدودیت های آزادی های مدنی عنوان می‌شود، برچسب دیگری است که باید ایران مواجهۀ هوشمندانه ای با این برچسب داشته باشد! بهبود تصویر ایران در مورد موضوعاتی مانند حقوق زنان، آزادی مطبوعات و انتخابات عادلانه، کشورمان را به مکانی جذاب تر برای سرمایه گذاری خارجی تبدیل می‌کند. ارتقاء سطوح دموکراتیک اگر چه ممکن است از نظر سیاسی دشوار باشد اما از نظر اقتصادی با عملگرایی توأم است و به توسعۀ تجارت خارجی ایران منجر خواهد شد.

قابل انکار نیست که دهه‌ها تحریم، ایران را از زنجیره مالی جهانی دور کرده است. پیوستن مجدد به گروه های تجاری بین المللی و رعایت استانداردهای ضد پولشویی همچون اف.ای.تی.اف می تواند ایران را دوباره به اقتصاد جهانی متصل کند. دسترسی به منابع ارزی خارجی، گسترش روابط بانکی و توسعه امور مالی تجاری پیش نیاز سرمایه گذاری‌های در مقیاس بزرگ است.

این مهم نیز قابل انکار نیست که سایۀ درآمدهای نفتی و گازی همچنان بر اقتصاد ایران سنگینی می‌کند و چنین چالشی، اقتصاد ایران را در برابر نوسانات آسیب پذیر کرده است. تنوع بخشیدن به صنایع جدید مانند توسعه فناوری، تقویت اقتصاد گردشگری و تقویت مناسبات مالی در حوزه های دیگر، باعث افزایش سطح انعطاف پذیری اقتصاد ایران می‌شود. خصوصی سازی صحیح و توأم با نظارت سفت و سخت شرکت های دولتی می‌تواند رقابت و نوآوری را تحریک کند. رفع محدودیت‌های دسترسی به اینترنت و رسانه‌های اجتماعی و کاهش سطح و دامنۀ فیلترینگ نیز می تواند اقتصاد ایران را به اقتصادی مدرن‌تر و یکپارچه‌تر در سطح جهانی هدایت کند.

مسیر پیش رو بسیار چالش برانگیز است اما پاداش‌های بالقوه بازگشایی اقتصاد ایران بسیار زیاد و چشمگیر است. با تقویت دیپلماسی، توسعۀ سازوکارهای اعتمادسازی و تغییر و روزآمدسازی سیاستها، ایران می تواند سرمایه‌ خارجی را که مدت‌هاست از آن کم بهره است، جذب کند و چنین، تنش‌های ژئوپلیتیکی که دهه‌ها ایران را از نظر اقتصادی منزوی کرده است، سرانجام می‌تواند در گذشته محو شود.

7 – استارتاپ‌ها و عرصۀ فناوری‌های نوظهور ایران

تحریم های شدید اقتصادی ایران بسیاری از صنایع سنتی را به شدت محدود کرده است اما با وجود موانع، عرصۀ فناوری رو به رشدی در ایران در حال ظهور است. جمعیت بزرگ جوانان تحصیل‌کردۀ ایرانی، که بسیاری از آنها دارای تحصیلات عالی هستند، در حال توسعۀ استارت‌آپ‌ها هستند.

7 – 1 – نوآوری؛ فرهنگ استارتاپی در حال رشد در ایران

"اکوسیستم استارت آپ ایران" در سال‌های اخیر بسیار شکوفا شده است و فضاهای کار مشترک، انکوباتورها و شتاب‌دهنده ها در سراسر ایران در حال فعالیت هستند. بسیاری از جوانان ایرانی که در خارج از کشور مهندسی، علوم کامپیوتر و تجارت خوانده اند، به خانه بازگشته اند تا شرکت های خود را راه اندازی کنند!

کارآفرینان در صحنه استارت آپ ایران در حال توسعه راه حل هایی برای تجارت الکترونیک، فین تک، مراقبت های بهداشتی، آموزش و غیره هستند. برخی از استارت آپ ها فرصت های سرمایه گذاری و مشارکت خارجی را با شرکت های فعال در کشورهای همسایه ایران جذب کرده اند. جوانان آگاه به فناوری در حال یافتن راه هایی برای استفاده از آخرین فناوری ها مانند هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و بلاک چین برای اقتصاد بازسازی شده و جدید ایران هستند!

7- 2 - محصولات و خدمات؛ یک بازار دست نخورده در ایران!

با وجود تنش های ژئوپلیتیکی منطقه، بسیاری از سرمایه‌گذاران ایران را بازاری دست نخورده با پتانسیل عظیم می‌دانند. ایران با جمعیتی بیش از 80 میلیون نفر، یکی از اقتصادهای بزرگ خاورمیانه را در اختیار دارد. استفاده گسترده از گوشی های هوشمند، افزایش نفوذ اینترنت، و تمایل به کالاها و خدمات مدرن در میان ایرانیان جوان، فرصت های بی‌نظیری را برای شرکت های فناوری و استارت آپ ها فراهم کرده است.

برخی تخمین می زنند که ارزش بازار استارت آپ های ایران در دهه آینده به 50 میلیارد دلار برسد!

در حالی که تحریم های ایالات متحده اکثر شرکت های فناوری آمریکایی را از حضور مستقیم در ایران منع می کند، کارآفرینان آسیایی و اروپایی آماده هستند تا از بازار نوظهور ایران استفاده کنند هر چند که نحوه مواجهۀ دولت امریکا با روابط دیپلماتیک و تجاری با ایران ممکن است به طور قابل توجهی بر تجارت بین المللی و همچنین اقتصاد استارتاپی ایران تأثیر بگذارد.

آینده نامشخص است؛ اما جوانان ایرانی همچنان خوش بین و پر امید هستند. کارآفرینان خلاق، انعطاف پذیر و مصمم فناوری در ایران سخت تلاش می کنند تا بر موانع غلبه کنند و شرکت های نوآورانه بسازند!

8 - روندهای جمعیتی و اجتماعی تغییر شکل دهنده اقتصاد ایران

جمعیت ایران به سرعت در حال پیر شدن است. تا سال 2050، نزدیک به 30 درصد از ایرانیان بالای 65 سال خواهند بود که این رقم در سال 2000 تنها 5 درصد بود! این تغییر جمعیتی به طور قابل توجهی بر اقتصاد ایران تأثیر خواهد گذاشت.

8 – 1 – افزایش تقاضای مراقبت‌های بهداشتی افزایش

با افزایش سن جمعیت، تقاضا برای مراقبت های بهداشتی، پزشکی و مراقبت از سالمندان افزایش می‌یابد. سیستم مراقبت‌های بهداشتی ایران در حال حاضر تحت فشار است و ممکن است برای رفع نیازهای بسیاری از سالمندان تلاش کند. دولت احتمالا مجبور خواهد شد مراقبت های بهداشتی را افزایش دهد!

8- 2 – کسری بودجه و محدودیت در دسترسی به منابع؛ تغییرات نیروی کار

جمعیت مسن‌تر به معنای شهروندان فعال کمتر است. رشد عددی نیروی کار ایران تقریبا متوقف شده است و بر چالش‌های اقتصادی کشورمان افزوده است. بهره وری و رشد تولید ناخالص داخلی با اندازه نیروی کار مرتبط است، ایران ممکن است در سال‌های آتی در برخی صنایع با کمبود جدی نیروی کار مواجه شود.

8 – 3 – افزایش فشار بازنشستگی

با رسیدن شهروندان بیشتری به سن بازنشستگی، سیستم بازنشستگی ایران با بدهی های هنگفت بدون بودجه جبران آن بدهی‌ها مواجه می‌شود. پرداخت های بازنشستگی در حال حاضر درصد قابل توجهی از بودجه سالیانه را می‌بلعد. اصلاحات در این حوزه لازم و فوری است تا سیستم پایدار شود، احتمالاً ساده ترین راه افزایش سن بازنشستگی باشد، قانونی که ذیل برنامه هفتم توسعه در حال رفت و آمد در مجلس و دولت و شورای نگهبان است!

8- 4 - کاهش پس انداز در مصافی نابرابر با افزایش چشمگیر هزینه‌ها

در آینده ای نه چندان دور، ایرانیان مُسن با کاهش چشمگیر پس انداز خود مواجه اند و درآمد کمتری برای خرج کردن در اختیار خواهند داشت که این چالش بر اقتصاد مصرف کننده ایرانی تأثیر قابل توجهی می‌گذارد. در حال حاضر مخارج خانوار بیش از ۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل میدهد. کاهش درآمد، می تواند رشد اقتصادی را بیش از پیش تضعیف کند.

8 – 5 – نابرابری‌ها افزایش می‌یابد

با افزایش سن تمایل به انباشت ثروت بیشتر می‌شود! در حالی که بسیاری از جوانان ایرانی با بیکاری و مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می کنند. این ثروت انباشته افراد مسن در برابر محدودیت های مالی جوانان به شکاف دامن می‌زند. این شکاف ممکن است در صورت عدم رسیدگی، به تنش های اجتماعی دامن بزند. برنامه های هدفمند برای حمایت از جوانان و درمان ریشه ای علل یک ضرورت حیاتی ایران امروز است.

مسئولان ایرانی باید اکنون تغییرات قابل توجهی را در سیاست خارجی با هدف جذب سرمایه‌گذاری‌های بلند مدت اعمال کنند تا اقتصاد ایران خود را با این واقعیت جمعیتی جدید تطبیق دهد. عدم انجام این کار یا هرگونه سهل انگاری در این خصوص می تواند به طور قابل توجهی بر رشد، ثبات و جایگاه جهانی ایران در دهه های آینده تأثیر قابل توجهی بگذارد.

به طور کلی، جمعیت سالخورده ایران چالش های اقتصادی قابل توجهی را ایجاد می‌کند که نیاز به راه‌حل‌های پیشگیرانه دارد. ایران با برنامه ریزی و اصلاحات مناسب می تواند این تغییر جمعیتی را به فرصتی برای رشد پایدار و فراگیر تبدیل کند!

9- آینده برای اقتصاد ایران چه چیزی به ارمغان می‌آورد؟

آینده اقتصاد ایران تا حد زیادی به تحولات ژئوپلیتیکی در منطقه بستگی دارد. با افزایش تنش ها با کشورهای غربی، رهبران ایران روابط نزدیک تری با چین و روسیه برقرار کرده اند. همکاری با این متحدان می تواند کمک اقتصادی کند، اما احتمالاً خسارات ناشی از تحریم های ایالات متحده را جبران نخواهد کرد.

9 – 1 - به دنبال شرق برای خلق فرصت

ایران از نظر استراتژیک در امتداد طرح کمربند و جاده چین قرار دارد؛ یک پروژه زیرساختی عظیم که آسیا، آفریقا و اروپا را به هم متصل می‌کند. چین ایران را به عنوان یک شریک مهم می‌بیند که می‌تواند میلیاردها دلار در بخش های نفت و گاز این کشور و همچنین پروژه های حمل و نقل و فناوری ایران سرمایه‌گذاری کند. روابط نزدیکتر با چین و روسیه می تواند تجارت خارجی ایران را تا حدودی تقویت کند و برای پروژه‌های توسعه زیرساختی ایران تامین مالی کند، با این حال، اتکای بیش از حد به این متحدان نیز خطراتی را به همراه دارد!

اگر سمت و سو و سیاست‌های اقتصادی چین تغییر کند، سرمایه‌گذاری‌ها در ایران ممکن است کاهش یابد. کشمکش‌های منطقه ای روسیه بویژه درگیری اوکراین می‌تواند توانایی روسیه را برای حمایت مالی از ایران محدود کند. باید در نظر داشت، در حالی که در ایران از قراردادهای جدید با چین و روسیه استقبال می شود، این تفاهم نامه ها و قراردادها احتمالاً ضررهای ناشی از تحریم‌های ایالات متحده را به طور کامل جبران نخواهد کرد!

9 – 2 - امیدها برای لغو تحریم‌ها رو به افول است

خروج آمریکا از توافق هسته ای ایران در سال 2018 باعث اعمال تحریم های شدیدی شد که اقتصاد ایران را با چالش‌های فراوانی مواجه کرد. مسئولان ایرانی امیدوار بودند که دولت جدید آمریکا ممکن است برجام را احیا کند و تحریم‌ها را لغو کند، اما این امیدها هم اکنون رو به افول است، تنش‌ها تشدید شده و به نظر می‌رسد دولت بایدن به جای نزدیکی با ایران، بر مقابله با نفوذ چین متمرکز شده است!

به همین دلیل، اکثر کارشناسان به این زودی ها انتظار لغو یا کاهش تحریم‌های ایران را ندارند و اقتصاد ایران همچنان با چالش‌های فشل کننده دست و پنجه نرم خواهد کرد، استانداردهای زندگی کاهش می‌یابد و ممکن است فضای بروز ناآرامی‌ها مساعد شود.

اقتصاد ایران اگر چه در مجموع از دورهای قبلی تحریم ها هر چند زخمی، اما جان سالم به در برد، احتمالاً با تداوم تحریم‌ها با بحران‌های مختلفی مواجه شود در نتیجه به طور فزاینده ای به اقتصاد چین و روسیه برای حمایت از بخش های استراتژیک مانند نفت و گاز متکی خواهد شد.

به طور خلاصه، در حالی که ایران با چرخش به سمت شرق از وضعیت بد جنگ اقتصادی، بهترین استفاده ممکن را می کند، آینده همچنان نامشخص است و به تحولات ژئوپلیتیکی خارج از کنترل ایران بستگی دارد. بر این اساس، شاخص‌های اقتصادی احتمالا ضعیف خواهد ماند، و ایرانیان طبقۀ متوسط همچنان از عواقب بحران‌های اقتصادی رنج خواهند برد هر چند که ایران ثابت کرده است که در برابر بحران‌های گذشته انعطاف پذیر بوده است و احتمالا در مواجهه با بحران های پیش رو نیز منعطف عمل خواهد کرد.

10 – جمع بندی

با افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه غرب آسیا، اقتصاد کشورمان همچنان با چالش‌های متعدد و متنوعی مواجه خواهد شد اگر چه با توجه به استقامتی که در میان ایرانیان وجود دارد، با این چالش‌ها مواجهۀ منعطفی خواهد شد.

فعالان اقتصادی و مردم، باید برای آیندۀ اقتصادی پر چالشی آماده شوند و ابتکاراتی را برای ایجاد شغل های دوم و سوم و کسب و کارهای آزاد جانبی دنبال کنند و از سرمایه گذاری در فرصت های جدید اقتصادی غفلت نکنند.

چالش ها ممکن است بسیار زیاد شوند اما روحیۀ ایرانی عزم، خلاقیت و انعطاف پذیری بسیار زیادی دارد؛ مهم نیست که با قیمت نفت، تشدید تحریم‌ها، تنش‌های محدود یا نتایج انتخابات چه اتفاقی می افتد، مردم ایران این قدرت را دارند که سرنوشت اقتصادی خود را به رغم همۀ چالش‌های پیش رو شکل دهند.

مردم ایران!

بزرگترین دارایی اقتصادی ایران همیشه ما مردم بوده ایم و ما با هم تلاطم‌ها را پشت سر گذاشته ایم؛ مطمئن باشید با هم اگر باشیم، بر موانع پیش رو غلبه خواهیم کرد و قوی‌تر از همیشه ظاهر خواهیم شد.

زیرک بمانیم، جهانی فکر کنیم و امید خود را از دست ندهیم؛ با عزم راسخ ما مردم، آینده قابل تغییر خواهد بود.

*«مصطفی امینی»، مدیرمسئول ایصال نیوز؛ کارآفرین، فعال اقتصادی و روزنامه نگار و تحلیل‌گر مسائل اقتصادی-سیاسی است که هم اکنون علاوه بر فعالیت اقتصادی در هلدینگ اقتصادی‌اش -هلدینگ بیدار-، در عرصۀ کنشگری اجتماعی نیز فعال است و با طرح آراء و نظراتش، به مسئولیت اجتماعی خویش عمل می‌کند.

انتهای پیام/*

چگونه رقابت‌های ژئوپلیتیکی، آیندۀ اقتصادی ایران را تغییر می‌دهد؟

نسبیت گرایی فرهنگی

ایدئولوژی سیاسی چیست؟

۱۰ پرسش بی‌پاسخ از دکتر ظریف

مجید رضائیان: محدوديت‌های رسانه‌ای برداشته نشود راه‌ حل معقول و منطقی برای سيستم نخواهد بود