زبان‌های محلی، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی جوامع ایران هستند که به دلیل توسعه‌ی شتابان رسانه‌های ملی و جهانی، در معرض فراموشی و یکسان‌سازی فرهنگی قرار گرفته‌اند.

مطبوعات محلی با تمرکز بر تولید محتوا به زبان بومی، گزارش میدانی از آداب و رسوم، انتشار متون ادبی و پوشش اخبار مختص اقوام و مناطق، می‌توانند عاملی کلیدی در حفظ و احیای این زبان‌ها باشند. در عین حال، چالش‌هایی مانند ضعف زیرساخت‌های دیجیتال، کمبود نیروی تحریریهٔ متخصص با سواد بومی و سیاست‌های یکسان‌سازی زبانی، نقش مطبوعات را دشوار کرده‌اند.

با این وجود،‌ نمونه‌هایی از همکاری مطبوعات محلی با دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی نشان داده‌اند که رسانه‌های محلی می‌توانند با اجرای پروژه‌های مستندسازی، برگزاری کارگاه‌های سواد رسانه‌ای و ایجاد آرشیو دیجیتال، زبان‌های بومی را در نسل‌های آینده زنده نگه دارند.

این یادداشت ضمن مرور مبانی نظری، بررسی چالش‌ها و معرفی نمونه‌های موفق، توصیه‌هایی برای تقویت نقش مطبوعات در احیای زبان‌های محلی ارائه می‌دهد.

۱. اهمیت زبان‌های محلی در هویت ملی

۱.۱. زبان به مثابه پیکرهٔ فرهنگی

زبان بومی نه صرفاً ابزاری برای ارتباط کلامی، که حامل سنت‌ها، قصه‌ها، ادبیات شفاهی و ارزش‌های تاریخی هر قوم است . از همین رو، از بین رفتن یا تضعیف یک زبان محلی به منزلهٔ نابودی بخشی از میراث فرهنگی و معنوی مردم آن منطقه است. تورج اقدایی، رییس دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، می‌گوید: «اگر زبان از یک جامعه گرفته شود، ادبیات، ارزش‌ها و سنت‌های غیرمادی آن جامعه نیز آسیب جبران‌ناپذیری خواهد دید» .

۱.۲. قانون اساسی و حمایت از زبان‌های محلی

اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح کرده است: «در قلمرو زبان و خط، زبان فارسی رسمیِ رایج و مشترک مردم ایران است. در قلمرو زبان‌های محلی و قومی در کنار زبان فارسی، استفاده از زبان‌های مادری در مطبوعات، خبرگزاری‌ها، رسانه‌های گروهی و آموزش‌های ابتدایی آزاد است» . این اصل، نقش مطبوعات را در تحقق حق دسترسی اقوام به تولید محتوای فرهنگی-اطلاع‌رسانی به زبان بومی برجسته می‌کند.

۲. چالش‌های احیای زبان‌های محلی

۲.۱. یکسان‌سازی فرهنگی و رسانه‌های ملی

طی دهه‌های اخیر، یکسان‌سازی فرهنگی به معنای ترویج گستردهٔ زبان فارسی در مطبوعات، رادیو و تلویزیون، موجب کم‌رنگ شدن حضور زبان‌های محلی در رسانه‌ها شده است. نوشته‌های ویکی‌پدیا نشان می‌دهد که «بحران‌زدایی از مسئله زبان‌های محلی در مطبوعات، در حوزهٔ آموزش و رسانه، مستلزم برخورد غیرسیاسی با مسأله است؛ مادام که زبان‌های محلی به عنوان ابزاری علیه تمامیت فرهنگی کشور مورد بهره‌برداری قرار گیرند، مخالفت ایجاد می‌شود» .

۲.۲. ضعف زیرساخت‌های رسانه‌ای بومی

گزارش پژوهشکده منابع طبیعی وزارت نیرو نشان داده است که بسیاری از استان‌ها و شهرستان‌ها به دلیل نبود زیرساخت‌های اینترنتی و سخت‌افزاری مناسب، امکان انتشار نسخهٔ دیجیتال مطبوعات محلی را ندارند و این روزنامه‌ها یا هفته‌نامه‌ها عمدتاً به‌صورت چاپی و با تیراژ محدود منتشر می‌شوند .

۲.۳. کمبود نیروی تحریریه با سواد بومی

مطبوعات محلی اغلب فاقد خبرنگاران و سردبیرانی هستند که به‌خوبی با زبان محلی آشنا باشند. کمبود آموزش تخصصی در دانشگاه‌ها در حوزهٔ روزنامه‌نگاری بومی و توسعهٔ رسانه‌های محلی باعث شده نشریات توان لازم برای تولید محتوای بومی باکیفیت را نداشته باشند .

۲.۴. کمبود منابع مالی

مطبوعات محلی برای تولید مستمر محتوا به حمایت مالی نیاز دارند. بسیاری از این رسانه‌ها به دلیل ناتوانی در جذب تبلیغات و هزینه‌های بالای چاپ و توزیع، با دشواری‌های مالی فراوانی مواجهند که مانع از توسعهٔ بخش زبان‌های محلی می‌شود .

۳. وظایف مطبوعات در احیای زبان‌های محلی

۳.۱. مستندسازی و تولید محتوای فرهنگی‌هنری

یکی از مهم‌ترین کارکردهای مطبوعات محلی، مستندسازی منظم گویش‌ها و زبان‌های محلی است. رسانه‌ها باید با انتشار داستان‌های بومی، اشعار متداول در منطقه و اسطوره‌های محلی، زبان را در قالب نوشته و تصویر ثبت کنند. به‌عنوان نمونه، در چند ماه اخیر نشریهٔ «ولایت قزوین» گزارشی مفصل از «نقش رسانه در احیای فرهنگ‌های محلی» منتشر کرد که به بررسی ادبیات شفاهی، موسیقی و باورهای منطقه‌ای پرداخت .

۳.۲. آموزش و ترویج سواد رسانه‌ای بومی

مطبوعات محلی باید کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی برای خبرنگاران و علاقمندان در سطح روستا و شهرک برگزار کنند تا شگردهای مصاحبه به زبان بومی، شیوهٔ نگارش متون محلی و فنون گزارش‌نویسی در حوزهٔ فرهنگ منطقه‌ای را آموزش ببینند .

این آموزش‌ها می‌توانند در کنار انتشار نسخه‌های الکترونیکی روزنامه، به تولید محتوای چندرسانه‌ای (پادکست، ویدئو) نیز منجر شوند.

۳.۳. همکاری با نهادهای دانشگاهی و فرهنگی

ارتباط مطبوعات محلی با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی رشته‌های زبان‌شناسی و مطالعات فرهنگی، می‌تواند زمینهٔ تولید مقالات و گزارش‌های تحلیلی دربارهٔ وضعیت زبان‌های محلی را مهیا کند. برای مثال، با مشارکت پژوهشکدهٔ فرهنگ و ارتباطات و دانشگاه‌های منطقهٔ زنجان و کردستان، برنامهٔ «آموزش رسمی زبان محلی» و ترجمهٔ نشریات به زبان بومی اجرایی شده است .

۳.۴. تشکیل شبکهٔ رسانه‌های محلی

برای هم‌افزایی و اشتراک تجربه، پیشنهاد شده است شبکه‌ای از مطبوعات محلی شکل گیرد تا محتوای زبان‌های مختلف منطقه‌ای را به اشتراک بگذارند. این شبکه می‌تواند شامل بانک مشترکی از واژه‌نامه‌ها، مقالات آموزشی و فیلم‌های مستند باشد تا مطبوعات هر استان بدواً به محتوای سایر استان‌ها دسترسی داشته باشند و از تکرار مکررات پرهیز شود.

۴. تجربه‌های موفق داخلی

۴.۱. روزنامهٔ «همدلی بختیاری»

در استان چهارمحال و بختیاری، روزنامهٔ هفتگی «همدلی بختیاری» بخش ثابتی برای انتشار اشعار، داستان‌ها و اصطلاحات گویش بختیاری دارد. سردبیر این نشریه می‌گوید: «فرآیند جمع‌آوری واژه‌ها و گفتگو با بازماندگان کهنسال زبان بختیاری، نشان‌دهندهٔ تعلق‌خاطر مردم به زبان و هویت‌شان بوده است» . این بخش باعث شد نسل جوان در جلسات آنلاین و رادیویی شرکت کنند و نهایتاً فصلنامهٔ پژوهش‌های بختیاری را منتشر نمایند.

۴.۲. پایگاه خبری «ایرنا کرمانشاه»

خبرگزاری ایرنا در حوزهٔ استانی کرمانشاه، در کنار اخبار عمومی، بخشی با عنوان «گویش‌های محلی» دارد که هر هفته واژه‌های کردی کرمانشاهی را همراه با معانی و ریشهٔ تاریخی منتشر می‌کند. این پروژه که از سال ۱۳۹۹ آغاز شده، باعث شده دانش‌آموزان مدارس اقلیم کرمانشاه در کلاس زبان مادری خود از این محتوا بهره ببرند .

۴.۳. فصلنامهٔ «زبان لری»

در ایلام، گروهی از زبان‌شناسان و روزنامه‌نگاران محلی فصلنامهٔ «تره‌سخت لری» را منتشر می‌کنند که به چاپ مقالات پژوهشی، داستان کوتاه و سروده‌های شاعران لُر اختصاص دارد. این فصلنامه در هر شماره پیکرهٔ مختصری از لهجه‌های مختلف لر را همراه با مکان‌یابی هر گویش آورده و در دسترس دانشجویان و پژوهشگران قرار داده است.

۵. تجربه‌های بین‌المللی الگو

۵.۱. سوئیس: «Le Courrier du Valais»

در سوئیس، روزنامهٔ محلی «Le Courrier du Valais» برای حفظ گویش والیزین فرانسوی، ستون هفتگی دارد که به داستان‌های عامیانه، دستور زبان محاوره‌ای و حتی موسیقی فولکلور اختصاص یافته است. این روزنامه همکاری نزدیکی با دانشکدهٔ زبان‌شناسی دانشگاه ژنو دارد و محتوای بومی را به صورت آنلاین و رایگان در آرشیو دیجیتال نگه می‌دارد.

۵.۲. کانادا: «Le Franco»

«Le Franco» در استان کبک کانادا، روزنامه‌ای به زبان فرانسوی-کانادایی است که ماموریت اصلی خود را حفظ و ترویج زبان فرانسویِ محلی قرار داده و در کنار انتشار اخبار، دانش‌نامهٔ اصطلاحات محلی را هم منتشر می‌کند. این رسانه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و همکاری با مدارس محلی، دانش‌آموزان را تشویق می‌کند تا در تولید محتوا مشارکت داشته باشند .

۶. چالش‌ها و موانع اجرایی

۶.۱. فقدان بودجهٔ کافی

بسیاری از مطبوعات محلی از بودجهٔ محدودی برخوردارند و برای تولید محتوای متناسب با زبان‌های محلی، نیاز به سرمایهٔ بیشتر دارند. فعالیت نشریاتی مانند «همدلی بختیاری» به شکل خودجوش و داوطلبانه ادامه دارد و گاه برای چاپ کمبود اعتبار دارند .

۶.۲. دشواری در جذب نیروی انسانی متخصص

روزنامه‌نگاران جوان و علاقمند به حوزهٔ بومی‌نگاری اغلب جذب رسانه‌های ملی یا مراکز شهری می‌شوند و کمتر در رسانه‌های محلی می‌مانند. فقدان درآمد پایدار در رسانه‌های محلی، از مهم‌ترین عوامل این مهاجرت است .

۶.۳. مخالفت یا بی‌توجهی برخی نهادهای حاکمیتی

در برخی استان‌ها، مطبوعات محلی برای دریافت مجوز انتشار به‌دلیل پرداختن به مسائل زبانی محلی با مقاومتی از سوی برخی مدیران فرهنگی یا سیاسی مواجه شده‌اند. این عدم حمایت باعث شده نشریه‌ها در مراحل تجدید مجوز با چالش مواجه شوند .

۶.۴. فقدان زیرساخت دیجیتال

بسیاری از مطبوعات محلی هنوز توانایی انتشار نسخهٔ آنلاین را ندارند و خوانندگان نمی‌توانند از آرشیو دیجیتال بهره ببرند. اینترنت با کیفیت پایین در مناطق روستایی و کمبود تجهیزات پیشرفته نیز از موانع اصلی است .

۷. راهکارها و توصیه‌ها

۷.۱. تأمین حمایت مالی و یارانه‌ای

تشکیل «صندوق ملی احیای زبان‌های محلی» توسط سازمان صداوسیما یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌منظور اعطای یارانهٔ هدفمند به مطبوعات محلی موثر است. تخصیص بودجهٔ پژوهشی برای پروژه‌های مستندسازی و انتشار متون بومی نیز می‌تواند به پایداری این رسانه‌ها کمک کند .

۷.۲. توسعه زیرساخت‌های دیجیتال

۱. تجهیز چاپخانه‌های محلی به امکانات چاپ رنگی و مجهز به فناوری روز
۲. ارائه پهنای باند ارزان برای رسانه‌های بومی و امکان انتشار نسخهٔ الکترونیکی
۳. ایجاد پلتفرم‌های مشترک برای آرشیو دیجیتال نشریات محلی و عرضهٔ رایگان محتوای بومی .

۷.۳. آموزش و توانمندسازی نیروی تحریریه

۱. برگزاری دوره‌های تخصصی «روزنامه‌نگاری بومی» در دانشگاه‌ها و مراکز فنی‌وحرفه‌ای
۲. ارائه دوره‌های کوتاه‌مدت «سواد رسانه‌ای محلی» برای خبرنگاران و علاقمندان
۳. امکان تبادل نیرو میان رسانه‌های ملی و محلی تا خبرنگاران محلی بتوانند از تجربهٔ حرفه‌ای بهره ببرند .

۷.۴. هم‌افزایی رسانه‌ای و شبکه‌سازی

تشکیل «انجمن رسانه‌های محلی» با هدف اشتراک منابع، برگزار کردن تور رسانه‌ای مشترک برای یافتن سوژه‌های بومی و تولید بسته‌های چندرسانه‌ای دربارهٔ زبان محلی، از توصیه‌های کلیدی است. این انجمن می‌تواند هرساله جشنوارهٔ «مطبوعات بومی» را در سطح ملی برگزار کند تا رسانه‌های محلی فرصت نمایش آثار خود را بیابند .

۷.۵. مشارکت دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی

۱. تأسیس «مرکز مطالعات زبان‌های محلی و رسانه» در دانشگاه‌ آزاد اسلامی یا پیام‌نور با هدف جمع‌آوری منابع
۲. حمایت از پایان‌نامه‌ها و پروژه‌های دانشجویی مرتبط با گویش‌ها، اسطوره‌ها و ادبیات شفاهی
۳. همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد با رسانه‌های محلی برای برگزاری کارگاه‌های مستندسازی.

۸. نتیجه‌گیری

مطبوعات محلی، سنگر نخست احیای زبان‌های بومی در ایران هستند. آن‌ها با تولید محتوای تولیدشده توسط بومیان، آموزش سواد رسانه‌ای در سطوح مختلف و مستندسازی تجربیات شفاهی و کتبی، می‌توانند نقش اساسی در حفظ هویت فرهنگی کشور و جلوگیری از نابودی زبان‌های محلی ایفا کنند. باوجود چالش‌هایی همچون محدودیت مالی، ضعف زیرساخت دیجیتال و کمبود نیروی تخصصی، نمونه‌های موفق داخلی نشان می‌دهد که با همراهی نهادهای حاکمیتی، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی، می‌توان به چشم‌اندازی پایدار برای احیای زبان‌های محلی دست یافت.

در نهایت، حفظ زبان‌های محلی یک مسئولیت ملی است که مطبوعات با صداهای محلی، عاملی کلیدی در زنده نگه داشتن این میراث گران‌بها هستند. تنها در سایهٔ تلاش مستمر رسانه‌های محلی و حمایت جامع از سوی نهادهای ذی‌ربط، می‌توان امیدوار بود که این زبان‌ها برای نسل‌های آینده نیز باقی بمانند.

*مدیرمسئول ایصال نیوز

انتهای پیام/*